Những câu chuyện về Khổng Tử

Khổng Tử suốt đời coi việc truyền bá văn hóa truyền thống là nhiệm vụ của chính mình, ông coi trọng việc giáo dục, cả đời ông luôn tuân theo tôn chỉ “Học nhi bất yêm, hối nhân bất quyện” (Học không ngừng nghỉ, dạy dỗ không mệt mỏi). Nhan Hồi đã từng nói: “Phu tử tuần tuần nhiên thiện dụ nhân” (Thầy tuần tự mà khéo léo dẫn dắt người). Còn Chu Hy thì nói: “Phu tử giáo nhân, các nhân kỳ tài” (Thầy dạy người ta dựa trên trình độ khác nhau của từng người). Qua những câu chuyện dưới đây có thể thấy Khổng Tử giáo dục học trò ngay cả trong sự giao tiếp thông thường.

1. Đạo đối nhân

Một lần Khổng Tử bàn luận với các đệ tử của mình về đạo đối nhân.

Tử Lộ nói: “Người khác dùng thiện ý đối đãi với ta thì ta cũng dùng thiện ý đối đãi với họ; người khác không dùng thiện ý đối đãi với ta thì ta cũng không dùng thiện ý đối đãi với họ.” Khổng Tử đáp: “Đây là cách đối xử của những dân tộc thiểu số không có đạo đức lễ nghĩa.”

Tử Cống nói: “Người khác dùng thiện ý đối đãi ta thì ta cũng dùng thiện ý đối đãi với họ, người khác không dùng thiện ý đối đãi ta thì ta sẽ dẫn dắt họ hướng thiện.” Khổng Tử đáp: “Đây là cách ứng xử giữa bằng hữu với nhau.”

Nhan Hồi nói: “Người khác dùng thiện ý đối đãi với ta thì ta cũng dùng thiện ý đối đãi với họ, người khác không dùng thiện ý đối đãi với ta thì ta cũng dùng thiện ý đối đãi với họ, và hướng dẫn họ hướng thiện.” Khổng Tử đánh giá rằng: “Đây là cách ứng xử nên có giữa những người thân. Nói rộng ra thì thành tâm đối đãi với người trong thiên hạ mới thực sự là hành thiện.”

2. Lời nói khi tiễn biệt

Một lần Tử Lộ đến để cáo biệt Khổng Tử trước khi lên đường đi xa.

Khổng Tử nói: “Con muốn ta tặng cho con một chiếc xe hay là tặng cho con vài lời?” Tử Lộ nói: “Xin thầy cho con một vài lời.”

Khổng Tử nói: “Nếu không ngừng nỗ lực vươn lên thì không thể đạt được mục tiêu to lớn; không chăm chỉ làm tốt việc của mình thì không thể có được kết quả tốt; không đối xử chân thành với người khác mà so đo tính toán thì không thể thân cận với người ta; bản thân không coi trọng chữ tín thì không thể mong người khác giữ chữ tín với mình; không chân thành và khiêm tốn với người khác thì không thể phù hợp với lễ nghĩa. Nếu con có thể áp dụng năm điều này trong cách hành xử và làm việc thì có thể làm được lâu dài.” Tử Lộ cảm ơn thầy đã chỉ giáo rồi lên đường.

3. Ba điều tốt ở Bạc Ấp

Sau ba năm Tử Lộ cai quản Bạc Ấp, một lần Khổng Tử đi qua, khi mới đi vào Bạc Ấp, Khổng Tử đã khen ngợi: “Tử Lộ làm tốt, làm được cung kính và có chữ tín.” Khi đi vào trong thành, Khổng Tử lại khen: “Tử Lộ làm rất tốt, có thể làm được trung tín và rộng lượng.” Đến phủ quan nơi Tử Lộ làm việc, Khổng Tử thốt lên rằng: “Tử Lộ làm quá tốt, làm được minh xét và quyết đoán.”

Tử Cống nghe thấy lấy làm kỳ lạ, tay cầm dây cương hỏi Khổng Tử: “Thầy chưa gặp Tử Lộ mà đã ba lần khen ngợi, xin thầy chỉ cho con biết chỗ mà Tử Lộ làm tốt?”

Khổng Tử nói: “Ta thấy rằng đi đến nơi này thấy ruộng nương chỉnh tề, đất đai trù phú, cỏ dại được nhổ sạch, đường nước ở ruộng sâu thêm, đó là vì Tử Lộ cung kính cẩn thận và có chữ tín, vì vậy nông dân mới cố gắng đi làm. Đi vào ấp thấy tường nhà đều kiên cố, chợ đông tấp nập, cây cối tươi tốt, đó là nhờ Tử Lộ trung tín và rộng lượng, nhờ vậy người dân mới không gây gổ cãi lộn. Phủ quan thì sạch sẽ, người hầu cận bên dưới đều rất cần mẫn, tận tình, đó là vì Tử Lộ minh xét thiện đãi, chính sách không gây phiền hà cho dân. Xem ra đó chính là thành quả mà Tử Lộ đạt được, mặc dù ta ba lần liên tiếp khen Tử Lộ làm tốt, cũng không sao nói hết những điểm tốt của Tử Lộ.” Về sau, Bạc Ấp đã trở thành “tam thiện chi địa”.

4. Chấp chính cần cải chính những điều sai trái

Tử Cống hỏi Khổng Tử: “Thưa thầy, khi xưa Tề Cảnh Công thỉnh giáo thầy làm thế nào mới có thể khiến cho việc triều chính được minh bạch, thầy nói: ‘Triều chính minh bạch ở chỗ tiết kiệm tài chính.’ Lỗ Ai Công thỉnh giáo thầy làm thế nào để việc triều chính được minh bạch thì thầy nói: ‘Triều chính minh bạch ở chỗ giáo dục hạ thần.’ Sở đại phu Diệp Công thỉnh giáo thầy làm thế nào để triều chính được minh thì thầy nói: ‘Triều chính minh bạch ở chỗ giúp cho người ở gần an vui, người ở xa muốn đến quy phục.’ Ba người hỏi cùng một câu hỏi, tại sao thầy lại trả lời khác nhau, lẽ nào là có nhiều cách giải thích khác nhau?”

Khổng Tử trả lời rằng: “Đó là vì mỗi người đều có những hoàn cảnh khác nhau. Tề Cảnh Công trị vì quốc gia, kiến trúc cung điện quá xa xỉ, khu vực đi săn quá rộng, vậy nên ta nói ‘xử lý việc triều chính ở chỗ tiết kiệm tài chính’. Còn Lỗ Ai Công có ba quyền thần là Mạnh Tôn, Thúc Tôn, Quý Tôn, họ ở trong nước kéo bè kéo phái, ở ngoại quốc thì áp bức các nước chư hầu. nên ta nói ‘xử lý việc triều chính ở chỗ giáo dục các quần thần’. Còn nước Sở, lãnh thổ rộng lớn mà các đô ấp lại nhỏ, dân chúng vẫn có sự chia rẽ, không có nguyện ý ở đó an cư lạc nghiệp. Vì vậy ta nói ‘xử lý triều chính ở chỗ khiến cho người ở gần thì vui, người nơi xa muốn quy phụ’. Đó là cách xử lý khác nhau cho những hoàn cảnh khác nhau. Trong “Kinh Thi” có nói: ‘Trải qua tang loạn thời gian dài, dân chúng đã nghèo khổ cùng cực, nhưng triều đình lại không hề cứu trợ cho dân!’ Đó là tiếng than thở về họa loạn tạo ra bởi sự xa xỉ lãng phí. Lại nói: ‘Những kẻ tiểu nhân nịnh thần luôn đặt điều vu khống.’ Đó là chế giễu họa loạn gây ra bởi những gian thần bịt mắt bậc quân chủ. Còn nói: ‘Trong tang loạn có nỗi buồn chia ly, nỗi đau khổ của chết chóc, rốt cuộc phải chạy đến nơi đâu?’ Đó là những họa hại gây ra bởi sự ly tán. Xem xét ba phương diện này có thể thấy lẽ nào những khó khăn cần giải quyết trong chính sự, có thể dùng cùng một cách được sao?”

5. Năm loại bất tường

Có một lần Lỗ Ai Công hỏi Khổng Tử: “Quả nhân nghe nói, xây thêm phòng ở phía đông thì không cát tường, điều này có đúng không?”

Khổng Tử trả lời rằng: “Có năm loại việc không cát tường, nhưng xây thêm phòng ở phía đông lại không nằm trong số đó. Hại người để lợi mình là không cát tường; bỏ rơi người già chỉ quan tâm đến trẻ nhỏ là gia đình không cát tường; vứt bỏ người hiền minh trọng dụng kẻ vô nhân phẩm là quốc gia không cát tường; người già có trí huệ không muốn dạy dỗ còn người trẻ lại không ham học là phong tục không cát tường; người có tài đức rút lui, kẻ ngu muội không có trí huệ và đức độ lên nắm quyền chính là thiên hạ không cát tường. Việc không cát tường có năm loại này, nhưng mở thêm phòng ở phía đông không nằm trong số đó.”

6. Người quân tử phải luôn cẩn trọng

Tử Cống làm quan ở Tín Dương, khi sắp nhậm chức, đến bái kiến Khổng Tử, Khổng Tử nói: “Phải siêng năng, phải cẩn thận, phải chỉ đạo sản xuất nông nghiệp dựa vào thiên nhiên thời tiết. Không tranh đoạt, không cướp bóc.” Tử Cống nói: “Từ hồi trẻ, con đã theo học thầy, lẽ nào con đã từng phạm lỗi cướp bóc.”

Khổng Tử nói: “Con còn không hiểu sâu thêm nữa. Dùng người tài đức kiêm mỹ đi thay thế người đại tài đức kiêm mỹ thì gọi là “đoạt”; dùng kẻ bất tài thay thế người có tài gọi là “phạt”; chính lệnh nới lỏng mà hình phạt tàn bạo gọi là “bạo”; lấy hết điều tốt về mình thì gọi là “đạo” (trộm). Đạo không chỉ là trộm cắp tài vật. Ta nghe nói: Thiện ở làm quan, hành sự theo pháp luật giúp cho bách tính được lợi; kẻ làm quan bất thiện, bóp méo pháp luật, khiến cho bách tính bị tổn hại, đây là căn nguyên của dân oan. Chỉnh đốn quan phong, không có gì tốt bằng công bằng; đứng trước tài vật, không có gì tốt bằng sự liêm khiết. Thanh liêm và công bằng không biến đổi. Giấu giếm điểm tốt của người khác chính là mai một nhân tài; bên trong không khuyên bảo mà ra ngoài phỉ báng lẫn nhau thì không thể sống hòa thuận. Vì vậy người có tu dưỡng đạo đức, không điều gì là không cẩn thận. Nghiêm khắc với bản thân, rộng lượng với người khác mới có thể dùng đức hạnh và trí huệ của mình để tạo phúc cho muôn dân.”